Republika Hrvatska je od samog početka krize na području SFR Jugoslavije pokazivala pretenzije za proširenjem granica do Drine i  oživljavanje Nezavisne Države Hrvatske. Da bi to ostvarila nova vlast je uspostavila partnerske odnose sa mnogim antijugoslovenskim krugovima na Zapadu, brojnom hrvatskom ustaškom emigracijom i muslimanima u Bosni i Hercegovini proglašavajući ga „hrvatskim cvećem“.

 

Piše: kontraadmiral Boško Antić

Zbog toga je Hrvatska pružili pomoć muslimanima u proglašenju nezavisnosti BiH istovremeno pružajući pomoć u formiranju i obuci paravojnih jedinica na svojoj teritoriji uz ilegalno snabdevanje naoružanjem preko svoje teritorije.Tokom većeg dela oružanih sukoba Hrvatska vojska vršila je agresiju na teritoriju BiH usmerenu protiv srpskog naroda.

I pored nekoliko potpisanih sporazuma između Franje Tuđmana i Alije Izetbegovića o saradnji i prijateljstvu, te organizovanja sadejstava obe strane protiv Vojske Republike Srpske krenulo se i dalje. Sukobi između Hrvatskog vijeća obrane i Armije Republike BiH nisu prestajali sve dok muslimanska strana nije došla u nepovoljan položaj u odnosu na Srbe koji su držali pod kontrolom veći deo teritorije Bosne i Hercegovine. Vlada Republike Bosne i Hercegovine (BiH) shvatila je da se ne može održati sama pa je zatražila hrvatsku vojnu intervenciju.

Da bi obezbedila prekretnicu u razvoju opšte situacije na širem prostoru, pod uticajem i podrškom tzv. međunarodne zajednice u Splitu je potpisana „Deklaracija o oživotvorenju Sporazuma iz Vašingtona o zajedničkoj odbrani od srpske agresije i postizanju političkog rješenja u skladu sa naporima međunarodne zajednice”.

U skladu sa sporazumima ofanzive Hrvatske vojske u BiH odvijale su se uz sadejstvo Armije Republike BiH i Hrvatskog vijeća obrane, kao i NATO snaga, posebno bombardovanjem Republike Srpske, što je potpunosti promenilo ravnotežu snaga u ratu na prostoru BiH, dovodeći do ubrzanja mirovnih pregovora koji su rezultirali Dejtonskim mirovnim sporazumom. Sve operacije združenih snaga protiv Vojske Republike Srpske Krajine i Republike Srpske planirane su, oranizovane i realizavane u saradnji Hrvatske sa administracijom i oružanim snagama Sjedinjenih Američkih Država sa po načelima operacije FID (Foreign Internal Defence) – „unutrašnja odbrana prijateljske zemlje“,

 

AGRESIJA HRVATSKE U BOSNI I HERCEGOVINI

Od početka jugoslovenske krize Hrvatska je otvoreno iskazala svoje pretenzije na teritoriju Bosne i Hercegovine najavljujući inkarnaciju Nezavisne Države Hrvatske sve do reke Drine. Hrvatski predsednik Franjo Tuđman izjavio je tih dana da je Nezavisna Država Hrvatska  „povijesna težnja hrvatskog naroda“, a Dalibor Brozović da se „pobijanjem“ hrvatskih zastava na Drini, iscrtava istočna granica Nezavisne Države Hrvatske.[1]

Već u leto 1991. godine planski se upućuju muslimanski mladići iz BiH na tromesečne policijske kurseve u Hrvatsku. Mnogi od njih bili su uključeni u borbena dejstva koja su vođena sa srpskim snagama u Hrvatskoj, a kasnije obučeni raspoređivani su u policijske stanice širom Bosne Hercegovine. U skladu sa međusobnim dogovorom kasnije su uspostavljeni „Obučni centri“ gde je vršena obuka pripadnika Armije Bosne i Hercegovine od 1991-1992. godine i, posebno, „Obučni centri“ u kojima su obučavani piloti Armije Bosne i Hercegovine[2].

U Rijeci, Zagrebu i Sisku formiraju se jedinice Armije Bosne i Hercegovine koje se nakon kratke obuke i naoružavanja upućuju u srednju Bosnu, Bihaćku enklavu i Bosansku Posavinu. Među njima je bila i zloglasna „Handžar divizija“, formirana u Sisku.[3]

„Američko oružje koje je ranije dato avganistanskim mudžahedinima najvećim delom iz Kabula organizovano se preseljava bosanskim muslimanima“[4]. Komitet za sankcije Ujedinjenih nacija saopštio je 2. juna 1994. godine da je u posedu dokumentacije da Iran, Turska i Malezija preko Hrvatske krijumčare oružje u bivšu Bosnu i Hercegovinu.

Predsednik SR Jugoslavije, Zoran Lilić, izjavio je 24. jula 1994. godine: „Mi imamo i podatke prema kojima je krajem maja 1994. godine, preko teritorije Hrvatske, uvezeno preko 260 tona naoružanja i municije što su finansirale neke muslimanske zemlje“.

Samoproglašena međunarodna zajednica je od početka jugoslovenske krize i tokom čitavog rata u Bosni i Hercegovini imala negativan stav prema Srbima, otvoreno se stavljajući na stranu Bošnjaka i Hrvata.[5] I pored nametnutih sankcija i embarga na uvoz naoružanja nesmetano su snage bosanskih muslimana snabdevane naoružanjem, municijom i prehrambenim artiklima, uključujući čak i korišćenje kamiona UNHCR[6].

Regularna vojska Hrvatske je u više navrata izvršila agresiju na Bosnu u Hercegovinu:

– Vojska Hrvatske prešla je reku Savu i okupirala opštinu Brod, a hrvatski i muslimanski ekstremisti su 26. marta 1992. godine u srpskom selu Sijekovac izvršili masakr nad Srbima. Hrvatsko vijeće obrane, pojačano pripadnicima redovne Vojske Hrvatske, potisnulo je srpske dobrovoljce i JNA južno od grada. Do kraja maja 1992. godine Hrvatsko vijeće obrane i vojska Republike Hrvatske zauzeli su Modriču i Derventu. Zauzimanjem Modriče prekinuta je posljednja putna veza između zapadnih i istočnih oblasti pod kontrolom Vojske Republike Srpske, to jest između većeg dela Republike Srpske i Republike Srpske Krajine sa Srbijom. Prekidom putne veze sprečeno je organizovano snabdevanje Banjalučke krajine i velikog dela Republike Srpske Krajine, što je ubrzo dovelo do protivnapada Vojske Republike Srpske na snage Hrvatskog vijeća obrane i Hrvatske vojske što je dovelo do proboja koridora.

– Vojska Hrvatske i paravojne grupe domaćih Hrvata su 1. aprila 1992. godine nastupale od Livna prema Kupresu i izvršili pokolj srpskog stanovništva u selu Molovan.[7]

Napad na prostor Kupresa 3. aprila 1992. godine izvele su Oružane snage Republike Hrvatske – Zbora nacionalne gard (ZNG), sa paravojnim formacijama, koje je organizovalo rukovodstvo Hrvatske demokratske zajednice Kupresa, Duvna i Livna, kao i paravojne formacije Hrvatske stranke prava. U tom zločinačkom pohodu učestvovale su elitne jedinice regularne hrvatske vojske: 106. osiječka brigada, 101. zagrebačka brigada Hrvatske vojske, Studentska bojna Hrvatske vojske „Kralj Tomislav“ iz Zagreba, Specijalna jedinica „Žuti mravi“ iz Vukovara, Jedinica za posebne zadatke Ministarstva unutrašnjih poslova Hrvatske, Bojna „Zrinjski“.[8]

Ovaj napad hrvatskih snaga na okolinu Kupresa 3. aprila 1992. godine izveden je u vreme kada je Bosna  i Hercegovina još uvek bila sastavni deo SFR Jugoslavije. Važno je istaći da početkom aprila 1992. godine na području Kupresa nije bilo jedinica JNA.

Sedam meseci pre potpisivanja Splitske deklaracija Hrvatska vojska je 29. novembra 1994. godine ušla na teritoriju Bosne i Hercegovine i napala položaje Drugog krajiškog korpusa VRS. Cilj je bio ovladati dominantnim visovima planine Dinare i stvoriti uslove za kontrolu delove Dinare i Livanjskog polja. Istovremeno je Hrvatsko vijeće obrane, u sadejstvu sa Hrvatskom vojskom, na pravcu Livno-Glamoč, izvršilo napad na Glamočku brigadu VRS.[9]

Angažovane snage za ova dejstva obrazovane su u Operativnu grupu „Sjever“ (Zborno mesto Split). Komandant je bio Ante Gotovina, a činile su je sledeće jedinice: 4. gardijska brigada „Pauci“ iz Splita, 7. gardijska brigada „Pume“ iz Varaždina, 5. gardijska brigada „Sokolovi“ iz Vinkovaca, 40. inžinjerijski bataljon iz Splita, 60. domobranska pukovnija Hrvatske vojske, 6. domobranska pukovnija iz Splita, 114. brigada iz Splita, 1. hrvatski gardijski zdrug, 14. artiljerijski divizion iz Šibenika, 22. diverzantski odred Hrvatskog vijeća obrane, jedinica posebne namjene Hrvatskog vijeća obrane i Specijalna jedinica MUP-a  Hrvatske Republike Herceg-Bosna.[10]

PRETHODNICA SPLITSKOJ DEKLARACIJI

Odmah na početku sukoba u BiH 21. jula 1992. godine predsednici Hrvatske Franjo Tuđman i Republike BiH Alija Izetbegović potpisali su u Zagrebu Sporazum o prijateljstvu i saradnji Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Ugovor je potpisan mesec dana kasnije od proglašenja ratnog stanja i opšte mobilizacije od strane Predsedništva BiH, a kao agresore navelo je Srbiju i Crnu Goru, „bivšu JNA“ i estremni deo Srba u BiH. Takav dogovor hrvatske i muslimanske strane omogućio je oružana dejstva hrvatskih snaga u pograničnim područjima BiH.

U skladu sa razvojem situacije 23. septembra 1992.godine u Njujorku je potpisan dodatak Sporazumu o prijateljstvu između Hrvatske i Bosne i Hercegovine prema kojem su prediđene „zajedničke vojno-odbrambene aktivnosti protiv srpskog agresora“.

Vašingtonski sporazum potpisali su premijer promuslimanske vlade Bosne i Hercegovine Haris Silajdžić, ministar inostranih poslova Hrvatske Mate Granić i predsednik Hrvatske zajednice Herceg Bosne Krešimir Zubak u Vašingtonu 18. marta 1994. godine, na osnovu čega je teritorija BiH pod kontrolom hrvatskih i muslimanskih snaga podeljena na deset kantona. Sporazum je kasnije međusobno ratifikovan u Beču. Važno je istaći da je Vašingtonski sporazum postignut pod pokroviteljstvom američke administracije i njime je uspostavljena Federacija Bosne i Hercegovine. Ona je, kako su potpisnici tvrdili, uspostavljen sa ciljem eliminisanja dominacije jedne etničke grupe nad drugom i zaustavljanja agresije Srba.

Vašingtonskim sporazumom završen je muslimansko-hrvatski rat i uspostavljen savez Armije Bosne i Hercegovine i Hrvatskog vijeća obrane protiv Vojske Republike Srpske. Uz zdušnu podršku Hrvatska je obezbijeđena američkim vojnim nadzorom Vojnog profesionalnog resursa MPRI. Vojni profesionalni resurs angažovan je zbog postojanja embarga OUN na oružje koji je i dalje bio na snazi, da bi se navodno pripremila Hrvatska vojska za učešće u Partnerstvu za mir. Ova organizacija je trenirala oficire i osoblje Hrvatske vojske, prema dogovoru, četrnaest sedmica od januara do aprila 1995.godine. Takođe se spekulisalo da je Vojni profesionani resurs (MPRI) Hrvatskoj pružao doktrinarne savete, planirao scenarije i ustupao satelitske obavještajne informacije američke vlade. Vojni profesionalni resurs i hrvatski politički zvaničnici odbacili su takve spekulacije, što je bilo očekivano.

U novembru 1994. godine SAD su jednostrano prekinule embargo Ujedinjenih nacija na uvoz oružje koji je bio na snazi za prostor zemalja bivše Jugoslavije. To je omogućilo Hrvatskoj vojsci da se snabdije isporukama oružja koje je stizalo za muslimane kroz Hrvatsku. Američko učešće u naoružavanju hrvatskih i muslimanskih snaga bila je nova strategija predsednika Bila Klintona od februara 1993. godine da se SAD angažovanije uključe na Balkanu.[11]

 

SPLITSKA DEKLARACIJA

Prethodni sporazumi između Franje Tuđmana i Alije Izetbegovića nisu podrazumevali potpuno vojno savezništvo zbog čega je došlo do skoro dvogodišnjeg međusobnog sukoba Bošnjaka i Hrvata. Bez obzora na sve Alija Izetbegović je izjavljivao da još nije vreme za vojni sporazum sa Hrvatskom, jer bi to srpski narod  „sigurno shvatio kao otvorenu pretnju“, te da bi „bilo bolje ostaviti još malo prostora za delovanje međunarodnog faktora“.

Proizlazi da je Sporazum u Splitu posledica razvoja događaja oko Bihaća i Srebrenice. Situacija na frontu nije se razvijala planski po Armiju Republike Bosne i Hercegovine. Rukovodstvo Republike Bosne i Hercegovine shvatilo je da ne može držati područje samo pa je zatražilo hrvatsku vojnu intervenciju. Apel načelnika Štaba Armije Bosne i Hercegovine Rasima Delića još 29. juna 1995. godine podržao je predsednik Turske Sulejman Demirel, prilikom susreta na Brionima sa predsednikom Hrvatske Franjom Tuđmanom, sledećeg dana.

Splitski sporazum ili Splitska deklaracija, koju su 22. jula 1995. godine  u Splitu potpisali Franjo Tuđman i Alija Izetbegović, dozvolio je raspoređivanje regularne Hrvatske vojske u Bosni i Hercegovini i pomoć Armiji BiH. Pored Izetbegovića i Tuđmana, sporazum su potpisali predsednik Federacije BiH Krešimir Zubak i predsednik Vlade Federacije BiH Haris Silajdžić, uz posrednovanje predsednika Turske Demirela. U sporazumu je posebno izražena  potreba za hrvatskom vojnom intervencijom, posebno, u području Bihaća te da se u narednom periodu obezbedi potpuna koordinacija međusobnih aktivnosti.

 

Izaslanstvo Republike Hrvatske predvođeno predsjednikom Republike Hrvatske dr Franjom Tuđmanom, izaslanstvo Republike Bosne i Hercegovine i Federacije Bosne i Hercegovine predvođeno predsjednikom Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine Alijom Izetbegovićem i predsjednikom Federacije Bosne i Hercegovine Krešimirom Zubakom, nakon razgovora u Splitu, dana 22. srpnja 1995. godine, usvojili su:

DEKLARACIJU

o oživotvorenju Sporazuma iz Vašingtona, zajedničkoj obrani od srpske agresije

i postizanju političkog rješenja sukladno naporima međunarodne zajednice

 

Potvrđujući čvrsto opredjeljenje i političku volju za jačanje suradnje i savezništva hrvatskog i bošnjačkog naroda u sudbonosnim trenucima za opstojnost dvaju naroda suočenih s pojačavanjem nasilja na okupiranim područjima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, s neizvjesnošću mirovnog procesa i s nedjelotvornošću međunarodne zajednice;

Utvrđujući da su zaposjedanje i napadi na „zaštićene zone“ UN u Bosni i Hercegovini i zajedničke vojne operacije bosanskih i hrvatskih Srba protiv „zaštićene zone“ UN u Bihaću, oružane provokacije u drugim područjima Hrvatske i Bosne i Hercegovine, te odbijanje svakog mirovnog plana sa strane bosanskih i hrvatskih Srba, dio jedinstvene i zajedničke strategije nastavka agresije i pokušaja zadržavanja okupiranih područja Hrvatske i Bosne i Hercegovine u cilju stvaranja „velike Srbije“ pod vodstvom i uz punu odgovornost političkog i vojnog vrha „SRJ“ (Srbije i Crne Gore);

Utvrđujući da nastavak agresije i nasilnih pokušaja zadržavanja okupiranih područja u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, te nedostatni rezultati mirovnog procesa, nalažu vodstvima Hrvatske i Bosne i Hercegovine da temeljito i cjelovito razmotre stanje u regiji sa stanovišta očuvanja nacionalne opstojnosti hrvatskog i bošnjačkog naroda i teritorijalne cjelovitosti Republike Hrvatske i Republike Bosne i Hercegovine;

Iskazujući neopozivu potporu provedbi Sporazuma iz Vašingtona o uspostavi Federacije, te njenom konfederalnom pozvezivanju s Republikom Hrvatskom;

Uvjereni da je takva snažna, međunarodno afirmirana, teritorijalno održiva, gospodarski razvijena i demokratski uređena Federacija nezamjenjiv državno-politički okvir, povijesni interes i najsigurniji oblik zaštite i ostvarivanja jednakopravnih nacionalnih, političkih i drugih interesa hrvatskog i bošnjačkog naroda;

Uvjereni, takođe, da se na osnovi ostvarenja takve Federacije hrvatskog i bošnjačkog naroda može uz pomoć međunarodne zajednice postići rješenje krize i postaviti temelj novog uravnoteženog regionalnog poretka kao jamstva mira, stabilnosti, sigurnosti i razvoja;

Pozivajući hrvatske Srbe da preispitaju aktualnu militantnu politiku i prihvate mirnu reintegraciju u ustavni poredak Republike Hrvatske, a bosanske Srbe da prihvate plan Kontaktne skupine; Pozivajući „SRJ“ (Srbiju i Crnu Goru) da odustane od agresije, radi stvaranja „velike Srbije“, prestane pružati vojnu pomoć ekstremistima u Kninu i na Palama i pristupi međusobnom priznanju u međunarodno priznatim granicama Republike Hrvatske i Republike Bosne i Hercegovine;

Potvrđujući spremnost na djelatni doprinos naporima za hitno oživljavanje mirovnog procesa na temelju prihvaćanja Plana Kontaktne skupine u Bosni i Hercegovini, te mirne reintegracije privremeno okupiranih teritorija Republike Hrvatske;

Ističući posebno da će svako produženje postojeće neučinkovitosti UNPROFOR-a u Bosni i Hercegovini, te neprimjenjivanje mandata UNCRO u Hrvatskoj voditi odluci o otkazivanju produžetka mandata u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini;

Podržavajući odluku o upućivanju Snaga za brzo djelovanje i zajednički utvrđujući da sva pitanja njihova dolaska, mandata i raspoređivanja trebaju biti uređena posebnim sporazumom sukladnim suverenitetu i teritorijalnoj cjelovitosti Republike Hrvatske i Republike Bosne i Hercegovine;

Ističući zajednički stav da odluka o ukidanju embarga na oružje treba istodobno biti primjenjena na Bosnu i Hercegovinu i na Hrvatsku;

Uvjereni da „SRJ“ (Srbija i Crna Gora) snosi posebnu odgovornost za nastavak krize i smatrajući da je potrebno održati i osnažiti režim sankcija Vijeća sigurnosti UN;

Odbijajući zamisli o obnavljanju ili uspostavi bilo kakve nove „jugoslavenske“ državne zajednice, smatrajući ih uporednom i rezervnom varijantom velikosrpske hegemonije, te podupirući normalizaciju u regiji na osnovi suverenosti, neovisnosti i cjelovitosti;

Potvrđujući interes za hitnom provedbom navedenih načela Deklaracije, dogovoreno je:

1. Proširenje i jačanje obrambene suradnje na temelju Sporazuma o prijateljstvu i suradnji između Republike Hrvatske i Republike Bosne i Hercegovine od 21. srpnja 1992. godine.

U tom pogledu Republika i Federacija Bosne i Hercegovine uputile su Republici Hrvatskoj poziv da pruži hitnu vojnu i drugu pomoć u obrani od agresije, posebice u području Bihaća, što je Republika Hrvatska prihvatila.

Dogovoren je i nastavak suradnje i stalna koordinacija obrambenih djelatnosti između Hrvatske i Bosne i Hercegovine.

Dogovorena je i suradnja Glavnog stožera Hrvatske vojske sa Združenim stožerom ARBH i HVO radi koordinacije obrambenih djelovanja u oblasti zapovijedanja, logistike, vojnoindustrijske proizvodnje, komunikacijskih sustava, informacijsko-analitičkih potreba i drugim oblastima. 

2. Osnivanje političko-pravne stručne skupine sa zadaćom da hitno analizira i predloži rješenja za integriranje funkcija vlasti Republike i Federacije BiH;
3. Upućivanje poziva za sastanak skupine 22 zemlje članice „Prijatelja Federacije“ na visokoj razini radi hitnih donacija i pomoći u suočavanju s humanitarnom i izbjegličkom katastrofom i razmatranja trajne zajedničke strategije obnove i razvoja;
4. Održavanje redovnih i stalnih političkih konzultacija radi ostvarivanja načela i dogovora ove Deklaracije, te pripremanja pravnih, političkih i drugih osnova za uspostavu konfederalnih veza s Republikom Hrvatskom.

 

Deklaraciju su potpisali dr. Franjo Tuđman, Predsjednik Republike Hrvatske, Alija Izetbegović, Predsjednik Predsjedništva Republike BiH, Krešimir Zubak, Predsjednik Federacije BiH i Haris Silajdžić, Predsjednik Vlade BiH.[12]

Puni naziv Splitskog sporazuma, tj. Splitske deklaracije je „Deklaracija o oživotvorenju Sporazuma iz Vašingtona o zajedničkoj obrani od srpske agresije i postizanju političkog rješenja u skladu s naporima međunarodne zajednice”. Potpisivanju ovog sporazuma pored predstavnika američke administracije bili su prisutni ambasador Sjedinjenih Američkih Država u Hrvatskoj Piter Galbrajt i ambasador Nemačke kao predstavljajući Evropske unije.

Splitski sporazum je prekretnica u ratu u Bosni i Hercegovini, kao i važan faktor u ratu u Hrvatskoj. Ovo je obezbedilo raspoređivanje velikog broja jedinica Hrvatske vojske u Bosni i Hercegovini i zauzimanja strateških pozicija u operaciji „Ljeto ’95“, a potom brzog osvajanja Knina kao administrativnog i vojnog sedišta Republike Srpske Krajine.

Sporazumom je dao mogućnost proširenja teritorije pod kontrolom Hrvatske vojske i Hrvatskog vijeća obrane iz operacije „Zima ’94” napredovanjem iz Livanjskog polja. Takav manevar trebao je oslabiti pritisak na Peti korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine i Hrvatsku vojsku dovesti u bolji položaj za direktan udar na Knin. U operaciji „Ljeto 95“, kojom je komandovao potpukovnik Hrvatske vojske Ante Gotovina, 28-29. jula zauzeto je Bosansko Grahovo i Glamoč. Ofanziva je dovela Hrvatsku vojsku u povoljnu operativnu poziciju, jer je odvojen Knin od Republike Srpske i Savezne Republike Jugoslavije, a zauzimanjem Bosanskog Grahova i Glamoča prekinut je jedini direktan put između njih.[13]

Ciljevi hrvatskih snaga bili su usklađeni sa opštim ciljem koji je proklamovan na početku angažovanja Hrvatske vojske u napadu na Vojsku Republike Srpske a to je – zaustaviti ofanzivu na Bihać, onemogućiti pad Bihaća, zatim „osloboditi“ Glamoč i Grahovo i stvoriti  preduslove za „oslobođenje“ Knina i ostalog područja u Severnoj Dalmaciji i Lici. Napad na Glamoč i Grahovo bio je deo jedinstvene operacije Hrvatske vojske koja je realizovana sa jednim ciljem, jedinstevenim snagama i pod jedinstvenom komandom.

Hrvatske snage za ostvarenje ovih ciljava grupisane su u dve grupe i rezervu:

• Snage za napad na Grahovo: 4. gardijska brigada Hrvatske vojske, 7. gardijska brigada Hrvatske vojske, 8. gardijska brigada Hrvatske vojske i bataljon/114. brigade Hrvatske vojske.
• Snage za napad na Glamoč: 1. gardijska brigada Hrvatske vojske, 1. hrvatski gardijski zdrug, gardijska bojna Hrvatske vojske, Specijalne postrojbe MUP-a Hrvatske Republike Herceg-Bosna, 1. gardijska brigada Hrvatskog vijeća obrane, 2. gardijska brigada Hrvatskog vijeća obrane i 3. gardijska brigada Hrvatskog vijeća obrane.
• Snage u rezervi: 114. brigada Hrvatske vojske (bez jednog bataljona), 40. inžinjerijski bataljon Hrvatske vojske, jedinice posebne namene „Gavran 2“ Hrvatskog vijeća obrane, vod Drugog bataljona 12. brigade Hrvatske vojske i 126. pukovnija iz Sinja.[14]

Operacija „Maestral“ nazivje zajedničke vojne operacije hrvatskih i muslimanskih snaga u kojoj su ubijena 655 i prognane 125.000 srpska stanovnika Republike Srpske. Ova vojna operacija predstavljala je nastavak operacije „Oluja“ i prethodnica operacije „Južni potez“. Trajala je na širokom frontu od 8. septembra do 17. septembra 1995. godine. Operacija „Maestral“ bila je prva veća vojna operacija združenih snaga Hrvatske vojske, Hrvatskog vijeća obrane i Armije Republike Bosne i Hercegovine, u kojoj su okupirani veći prostori Republike Srpske uključujući gradove Drvar, Šipovo, Jajce, Bosanski Petrovac, Bosanska Krupa i Ključ.

Na osnovu Splitske deklaracije o „zajedničkoj obrani od srpske agresije i postizanju političkog rešenjau skladu sa naporima međunarodne zajednice“, a u cilju stvaranja povoljnih uslova za predstojeće mirovne pregovore, hrvatsko rukovodstvo je odlučilo da izvede operacijupod nazivom „Una“ na severozapadonom delu ratišta Republike Srpske u kojoj je Hrvatska vojska sa teritorije Republike Hrvatske napala tri zapadnokrajiške opštine Republike Srpske (Novi Grad, Kostajnicu i Kozarsku Dubicu). Cilj operacije bio je da se izvrši nasilno forsiranje reke Une i reke Save i stvoriti mostobran, odbaciti snage Vojske Republike Srpske i produžiti dejstva na pravcima Novi Grad – Prijedor i Kozarska Dubica – Knežica – Prijedor. Prema tom planu nakon zauzimanja Prijedora stvorili bi se povoljni uslovi za dalja dejstva prema Banja Luci i izbijanje na reku Vrbas.[15] Operacija je počela 18. septembra 1995. godine, ali se završila već idućeg dana teškim porazom Hrvatske vojske.

Operacija „Južni potez” bila je poslednja ofanziva Hrvatske vojske i Hrvatskog vijeća obrane u ratu u Bosni i Hercegovini i odvijala se od 8. do 11. oktobra 1995. godine. Cilj operacije bilo je pružanje pomoći Armiji Republike Bosne i Hercegovine čije su pozicije oko grada Ključa, zauzete tokom operacije „Maestral”, bile ugrožene kontraofanzivom Vojske Republike Srpske. Ciljevi operacije „Južni potez” uključivali su zauzimanje Mrkonjić Grada i pozicija na planini Manjači što bi omogućilo Hrvatskoj vojsci i Hrvatskom vijeću obrane da direktno ugroze Banja Luku. Takođe, ofanziva je imala cilj zauzimanje hidroelektrane Bočac, jednog od poslednjeg značajnog izvora električne energije pod kontrolom Vojske Republike Srpske u zapadnom dijelu Bosne i Hercegovine. Kombinovane snage Hrvatske vojske i Hrvatskog vijeća obrane bile su pod komandom Ante Gotovine.

Može se istaći da su ofanzive Hrvatske vojske u Bosni i Hercegovini, uz podršku Armije Republike Bosne i Hercegovine i Hrvatskog vijeća odbrane, kao i NATO bombardovanja Republike Srpske, promenile su ravnotežu u ratu u Bosni i Hercegovini i pospešile početak mirovnih pregovora, što je rezultiralo Dejtonskim mirovnim sporazumom.

ULOGA NATO (SAD) U OPERACIJAMA HRVATSKE VOJSKE PROTIV VOJSKE REPUBLIKE SRPSKE KRAJINE I VOJSKE REPUBLIKE SRPSKE

Sjedinjene Američke Države su interese na Balkanu ostvarivale koristeći snage NATO, predstavljajući se kao „međunarodna zajednica“. Posebno mesto u ostvarivanju tih interesa bila je Bosna i Hercegovina koja je imala dominantno mesto na Balkanu. Da bi se to ostvarilo bilo je potrebno rešiti pitanje Republike Srpske Krajine pa su sve operacije („Bljesak“, „Ljeto 95“, „Oluja“,  „Maestral“, „Južni potez“…) planirane u Vašingtonu i Zagrebu.

Pri tome su SAD primenile odredbe iz Pravila upotrebe svoje vojske FM 100-5 po načelima operacija FID (Foreign Internal Defence) – „unutrašnja odbrana prijateljske zemlje“, koja u osnovi podrazumeva vođenje borbenih dejstva „bez formalnog ratnog stanja“ koja su usklađena sa merama i aktivnostima zemlje zaštitnika i Vlade koju SAD podržavaju.

Operacija FID se izvodi prema tajnom ugovoru između SAD i štićene strane zemlje pri čemu se angažuje američki potencijal (diplomatija, ekonomija, obaveštajne službe, specijalne snage…). uz tajnost operacije. Pri tome se vrši instruktaža „vojske štićenika“navodno preko privatnih firmi. U operaciji FID na prostoru Hrvatske jednu od glavnih uloga imala je firma MPRI (Military Profesional Resources Incorporates), tj. vojni profesionlani resurs u kome su bili penzionisani generali, admirali i oficiri svih rodova američke vojske. Dobro je poznato da je MPRI centar s najvećom koncentracijom vojnih eksperata koji se koristio na osnovu sporazuma sa američkom administracijom.

Sklopljeni sporazum sa Hrvatskom o angažovanju MPRI verifikovao je Stejt depertment, što je obezbedilo angažovanje velikog broja vojnih stručnjaka na obučavanju jedinica i komandi Hrvatske vojske. U isto vreme Administracija SAD je podržala borbeno jačanje Hrvatske vojske i obezbeđenje uslova za efikasno ratovanje: naoružavanje, snabdevanje municijom, opremom za elektronsko komandovanje i satelitske veze, psihološko-propagandnu podršku… Koodinisano delovanje MPRI i Adminsitarcije SAD najpre na prostoru Hrvatske, a zatim i u Bosni i Hercegovini, presudno je imao uticaj na uspeh operacija Hrvatske vojske i Armije Bosne i Hercegovine protiv Vojske Republike Srpske Krajine i Vojske Republike Srpske.

Predsednik SAD Bil Klinton je prilikom preporuke da MPRI vodi program „Opremi i obuči“, izjavio da su odlično uradili posao za Hrvate i u Bosni, pa su ugovor između MPRI i Muslimansko-hrvatske federacije BiH u okviru ovog programa potpisan je 16. jula 1995. godine od Alije Izetbegovića i Krešimir Zubaka ispred Federacije BiH i Džejmsa Predjua predstavnika Vlade SAD za vojnu saradnju na Balkanu.

MPRI je u dogovorenom periodu planski obučavao hrvatske oficire u taktičkim radnjama, organizaciji jedinica, planiranju i izvođenju borbenih operacija, korišćenju obaveštajnih padataka, kompjuterskim simulacijama… Težište je bilo na obuci višeg starešinskog kadra, komandi i štabova Hrvatske vojske i osposobljavanju Prvog gardijskog korpusa sa osam elitnih gardijskih brigada, organizovanih prema NATO standardima koje su bile popunjene plaćenim profesionalcima. Ove brigade su predstavljale glavnu udarnu snagu u operacijama protiv Vojske Republike Srpske Krajine i Vojske Republike Srpske.[16]

Sjedinjene Američke Države su se vojno angažovale neposredno pre operacije „Oluja“ rušeći svojom avijacijom, odnosno avijacijom NATO sve releje, avijaciju i PVO sredstva Srpske Vojske Krajine, a potom i Republike Srpske čime su onesposobljeni komandni centri veze i aerodromi. U cilju ostvarenja psihološpko-propagandnih efekata američki vojni specijalci su pripremili i realizovali propagandno-prishološku operaciju prema srpskim snagama i stanovništvu koje su imale dosta uspeha zbog srušenih srpskih radio i TV stanica i nemogućnosti demanovanja intenzivne protivničke propagande i psiholoških dejstava.

 

ZAKLJUČAK

Uspeh hrvatske operacije „Oluja” predstavlja strategijsku promenu situacije u ratu na prostoru Bosni i Hercegovini kojom je onemogućena dalja opsada Bihaća i stvoreni uslovi hrvatskom i muslimanskom rukovodstvu planiranje sveobuhvatne zajedničke vojne operacije na zapadnokrajiške opštin koje je bile pod kontrolom Vojske Republike Srpske. Sve te aktivnosti realizovane su na osnovu Splitskog sporazuma – u cilju stvaranja nove ravnoteže moći u Bosni i Hercegovini, stvaranjem tampon zone duž granice s Hrvatskom.

Septembru 1995. godine započela je operacija hrvatske vojske „Maestral“, podržana snagama Armije Bosne i Hercegovine u operaciji „Sana ’95“, te kombinovanja sa NATO operacijom „Namjerna sila“. U ofanzivi združenih snaga slomljena je odbrana Drugog Krajiškog korpusa i 30. divizije Prvog krajiškog korpusa Vojske Republike Srpske i zauzeta velika teritorija zapadnokrajiških opština. Vojna intervencija je nastavljena operacijom „Južni potez” tokom oktobra, kada su snage Hrvatske vojske i Hrvatskog vijeća obrane stigle na oko 25 kilometara od Banje Luke. Međutim, zahvaljujući preduzetoj odsudnoj odbrani Vojske Republike Srpske i protivudarom srpskih snaga prema Ključu i Krupi na Uni, koji je zaustavljen primirjem, što je omogućilo početak mirovnih pregovora i potom postizanja Dejtonskog mirovnog sporazuma. Generalno, raspoređivanje snaga Hrvatske vojske na osnovu Splitskog sporazuma, pokazalo se kao odlučujući uticaj na rat u Bosni i Hercegovini.

Sjedinjene Američke Države odobrile su angažovanje „privatne“ firmu MPRI za obučavanje Hrvatske vojske i shodno dogovoru obezbeđenja potrebnih uslova za efikasno ratovanje: obezbeđenje naoružanja, municije, obaveštajnih podataka sa bespilotnih letilica, opremu za komandovanje i vezu, snažnu psihološko-propagandnu podršku… Koodinisano delovanje MPRI i Administracije SAD bilo je najpre na prostoru Hrvatske, zatim u Bosni i Hercegovini, što je presudno uticalo na uspeh operacija Hrvatske vojske i Armije Bosne i Hercegovine protiv Vojske Republike Srpske Krajine i Vojske Republike Srpske.

LITERATURA

1. Agresija Republike Hrvatske na Republiku Srpsku – posledice u opštinama…, Republički sekretarijat za odnose sa MKS u Hagu i istraživanje ratnih zločina, Banja Luka, 2008.
2. Antić Boško, Vojska Republike Srpske posledica vojnog organizovanja muslimana i Hrvata, Zbornik radova „Dvadeeset pet godina Vojske Republike Srpske“, Beograd, 2017.
3. Vikipedija, Operacija „Ljeto 95“, Operacija „Una“ Operacija Maestral“ i operacija „Južni potez“.
4. Izetbegović Alija, Sjećanje, Ljiljan, Sarajevo, 1998.
5. Kukobat Dušan, Dimitrijević Bojan, 2 krajiški korpus Vojske Republike Srpske, Repubički centar za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica, Banja Luka, 2019.
6. Plavšić Biljana, Svedočim, Trioprint, Banja Luka, 2005.
7. Splitski sporazum– Vikipedija, slobodna enciklopedija,wikipedia.org › sr-ec › Splitski_sporazum

 

 

 

 

 

 

[1]Na formiranju Hrvatske demokratske zajednice u Bosni i Hercegovini (Hrvatska zajednica Herceg Bosna formirana u Grudama 18. 11. 1991.) predsednik Hrvatske demokratske zajednice Dalibor Brozović govorio je o hrvatskim zastavama na Drini. (Biljana Plavšić, Svedočim, Trioprint, Banja Luka, 2005, str. 28.)

Dalibor Brozović je, takođe, izjavio prilikom pozdravnog govora na godišnjoj skupštini Stranke demokratske akcije 26. 5. 1990. godine: „Hrvatska će se braniti na Drini“. (Alija Izetbegović, Sjećanje, str. 78)

[2] Boško Antić, Srebrenica velika obmana, Republički centar za istraživanje ratnih zločina, Banja Luka, 2010.godine, karte na str. 65-66.

[3] Boško Antić, Srebrenica velika obmana, Repubički centar za istraživanje rata, Banja Luka,2010, str. 67.

[4] Indijski časopis „Patriot“, 11. februar 1993.

[5] Boško Antić, Srebrenica velika obmana, Repubički centar za istraživanje rata, Banja Luka, 2010, str. 11-37.

[6]Isto, karta na str. 64.

[7] Boško Antić, Vojska Republike Srpske posledica vojnog organizovanja muslimana i Hrvata, str. 19.

[8]Zločin u Kupresu 1992, Vikipedija.

[9] Detaljanije vidi: Dušan Kukobat – Bojan Dimitrijević, 2 krajiški korpus Vojske Republike Srpske, Repubički centar za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica, Banja Luka, 2019. str 170-171.

[10]      Isto, str 171-172.

[11]Tokom oružanog sukoba u BiH sukobljene strane nisu imale isti tretman. U stručnoj javnosti su poznate okolnosti i procesi koji su doveli da Srbi u BiH dobiju tretman „loših momaka“, tj glabalnih krivaca za oružane sukobe i status jedinih počinilaca ratnih zločina i zločina protiv čovečnosti. Takav status srpske strane u ratu u BiH nametnut je iz političkih i geostrategijskih interesa SAD i njihovih saveznika, kako bi se lakše mogle preduzeti odgovarajuće mere protiv Srba i njihove Vojske, a u korist druge zaraćene strane – Bošnjačke.

[12] Vjesnik, 24. 7. 1995. 01/09/2005 445

[13]Na sastanku generala Ratka Mladića sa generalom Rupertom Smitom u Mrkonjić Gradu (31. jula). Mladić je tražio povlačenje Hrvatske vojske sa teritorije Republike Srpske, da međunarodna zajednica osudi hrvatsku agresiju i da primeni silu za njeno zaustavljanje. Smit se pozivao na član 51. Povelje UN da Bosna i Hercegovina može pozvati Hrvatsku u pomoć. Bilo je vidljivo da je sa ulaskom Hrvatske vojske, uz prećutnu saglasnost NATO-a, na teritoriju Srpske počelo ofanzivno smanjivanje njene teritorije na politički proklamovanom omeru 49:51%.

[14] Dušan Kukobat – Bojan Dimitrijević, 2 krajiški korpus Vojske Republike Srpske, Republički centar za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica, Banja Luka, 2019. str 193.

[15]Agresija Republike Hrvatske na Republiku Srpsku – posledice u opštinama…, Republički sekretarijatza odnose sa MKS u Hagu i istraživanje ratnih zločina, Banja Luka, 2008, str. 11.

[16]      Veljko Đurić Mišina, Vojno učešće SAD u napadu na Republiku Srpsku Krajinu 1995. godine, www.nspm.rs › Debate › Srbija i NATO.